در این ۱۰ ماه و تا روز انتشار گزارش فدراسیون بین‌المللی پرستاران، قدرت سرایت و انتقال ویروس در بالاترین حد بود و جدول و نمودار‌ها در وبسایت سازمان بهداشت جهانی WHO نشان از شیب صعودی ابتلا در ۶ منطقه جهان (امریکا، جنوب غرب آسیا، اروپا، شرق مدیترانه، آفریقا و پاسیفیک غربی) داشت.

گزارش‌های فدراسیون بین‌المللی پرستاران هم، سرعت بالای ابتلا و مرگ در جمعیت پرستاران به دلیل وظیفه خطیر و خطرناکی که برعهده داشتند را تایید می‌کرد چنانکه در گزارشی که این نهاد بین‌المللی در ماه ژوئن ۲۰۲۰ منتشر کرده بود، تعداد پرستاران فوت‌شده به دلیل ابتلا به کرونا، ۶۰۰ نفر بود، اما به فاصله سه ماه این عدد با بیش از دو برابر افزایش به ۱۵۰۰ نفر رسیده بود.

بعد از انتشار این گزارش، هاوارد کاتن؛ مدیر اجرایی فدراسیون بین‌المللی پرستاران گفت: «تعداد پرستارانی که در فاصله ۱۰ ماه (از ژانویه تا اکتبر ۲۰۲۰) بر اثر ابتلا به کرونا فوت کرده‌اند به اندازه پرستاران فوت‌شده در طول ۴ سال جنگ جهانی اول است.»

یکسال پس از انتشار گزارش فدراسیون بین‌المللی پرستاران، سازمان بهداشت جهانی در اکتبر ۲۰۲۱ اعلام کرد که در فاصله ژانویه ۲۰۲۰ تا مه ۲۰۲۱ (دی ۱۳۹۸ تا اردیبهشت ۱۴۰۰) حدود ۸۰ هزار تا ۱۸۰ هزار نفر از کارکنان بخش‌های بهداشت و درمان (پزشک، پرستار و بهیار) بر اثر ابتلا به کرونا فوت کرده‌اند.

گزارش سازمان بهداشت جهانی حدود ۱۰ ماه بعد از تزریق اولین دوز واکسن کرونا منتشر شد؛ نیمه دسامبر ۲۰۲۰ با تزریق اولین واکسن کرونا به یک پرستار در شهر نیویورک، واکسیناسیون عمومی در امریکا آغاز شده بود و سازمان بهداشت جهانی هم در گزارش خود اعلام کرد که طبق اعلام دولت‌های ۱۱۹ کشور جهان، تا سپتامبر ۲۰۲۱ (شهریور ۱۴۰۰) به‌طور میانگین از هر ۵ پزشک، پرستار یا بهیار شاغل در بخش بهداشت و درمان، ۲ نفر واکسن کرونا دریافت کرده‌اند که البته این آمار در مناطق مختلف جهان و به نسبت درآمد اقتصادی کشور‌ها متفاوت بوده چنانکه در منطقه آفریقا، از هر ۱۰ پزشک و پرستار و بهیار، کمتر از یک نفر، اما در ۲۲ کشور ثروتمند جهان، بیش از ۸۰ درصد کارکنان بخش بهداشت و درمان، واکسن کرونا را به کامل دریافت کرده‌اند.

به دنبال انتشار این گزارش که نشانه واضحی از تبعیض و نابرابری در دسترسی کادر درمان به دارو‌های حیاتی در کشور‌های فقیر و کم‌درآمد بود، سازمان بهداشت جهانی با صدور بیانیه‌ای ضمن ابراز نگرانی از تداوم مرگ پزشکان و پرستاران و بهیاران در کشور‌های کم‌درآمد به دلیل نرخ پایین واکسیناسیون کرونا و توزیع نابرابر واکسن، خواستار اقدام فوری برای محافظت از کادر درمان و تسریع واکسیناسیون این گروه در تمام کشور‌های جهان شد و در این بیانیه تاکید کرد: «ناکامی در تکمیل پوشش واکسیناسیون برای کادر درمان، باعث تضعیف جسمی، روانی و اجتماعی افرادی می‌شود که برای مدیریت بیماری‌های همه‌گیر به آن‌ها وابسته هستیم. بزرگداشت (کادر درمان) کافی نیست. وظیفه اخلاقی ما این است که از کارکنان بهداشتی و مراقبتی محافظت و برای حفظ سلامت‌شان سرمایه‌گذاری کنیم.»

چرا کرونا جان پرستاران ایران را گرفت؟

طی سه سال اخیر و به دنبال موج‌های مرگبار کرونا در کشور، تاکید مسوولان سازمان نظام پرستاری و خانه پرستار این بوده که علاوه بر مرگ‌زایی سویه‌های ویروس، کمبود پرستار در بخش مراقبت‌های ویژه و بخش نگهداری و بستری مبتلایان کرونا، عامل موثر در افزایش مرگ بیماران بوده، چون یک پرستار، وظایفی بیش از توانش برعهده داشته که حتما خستگی جسمی و روحی به نقص‌هایی در ارایه خدمت منجر می‌شده علاوه بر اینکه کاهش قوای بدنی و ضعف روانی در اثر حجم بالای مسوولیت و وظایف هم، پرستار را در مقابل ابتلای انواع بیماری‌ها مستعد می‌کرده است.

شهریور ۱۴۰۰، حمیدرضا عزیزی؛ معاون توسعه و مدیریت منابع سازمان نظام پرستاری، کمبود پرستار در بخش‌های بیمارستانی در پیک پنجم کرونا و در دوره شیوع سویه مرگبار دلتا در کشور را عامل مهمی در مرگ و بدحالی بیماران بستری در بیمارستان‌ها دانسته و گفته بود که کمبود پرستار در این دوران به حدی بوده که طبق گزارش‌های دریافتی از برخی استان‌ها و شهرستان‌ها، مراقبت از ۲۵ بیمار کرونایی به یک پرستار محول شده بود و در برخی بیمارستان‌های تهران، یک پرستار مسوولیت مراقبت از ۱۵ بیمار کرونایی را بر عهده داشت. عزیزی گفته بود: «تعداد پرستار نسبت به تخت بیمارستانی در کشور حدود ۰.۸ نفر به ازای هر تخت و در شهر‌های محروم نظیر زاهدان ۰.۵ نفر به ازای هر تخت است در حالی که استاندارد جهانی ۴ پرستار به ازای یک تخت است.»

اسفند همان سال، محمد شریفی مقدم؛ دبیرکل خانه پرستار، گفت که در دوران شیوع کرونا، ایران بابت تعداد پرستارانی که به دلیل مراقبت از بیماران کووید ۱۹ به کرونا مبتلا شده و فوت کرده بودند، در فهرست اولین‌های جهان بوده است. شریفی‌مقدم در ادامه صحبت‌هایش گفته بود که کمبود پرستار در مراکز درمانی، آمار مرگ بیماران و پرستاران را افزایش داده که دلیل فوت هرکدام، متفاوت است، اما در نهایت به ریشه‌ای مشترک می‌رسد؛ بیمار فوت می‌کند، چون تعداد پرستار برای مراقبت از بیمار کافی نیست به این معنا که طبق استاندارد‌های جهانی، باید به ازای هزار نفر جمعیت، حداقل سه پرستار شاغل باشند که در ایران این عدد ۱.۵ پرستار است علاوه بر اینکه ماهانه حدود ۳۰۰ پرستار هم مهاجرت می‌کنند….

شریفی‌مقدم در توضیح علت ابتلای پرستاران شاغل در بخش‌ها و مراکز بستری مبتلایان کرونا می‌گوید: «از نظر علم عفونی، هر فرد شامل پزشک، پرستار و حتی خدمه بیمارستان که بیشترین تماس را با عامل بیماری‌زا داشته باشد، بیش از سایرین در معرض ابتلا به بیماری‌های عفونی واگیردار و از جمله، آنفلوآنزا، سل، آبله‌مرغان و هپاتیت است. وقتی یک بیمار در بیمارستان بستری می‌شود هم، بیشترین تماس را با همکاران پرستار دارد؛ پرستار باید به‌طور مرتب فشار خون یا درجه حرارت بدن یک مبتلای سل را ثبت کند و بنابراین پرستاران، بیشترین مواجهه تنفسی را با بیماران دارند.

البته نوع بیماری و نوع سرایت هم در میزان آسیب‌پذیری و ابتلای پرستار تاثیر دارد. سل از طریق تنفس منتقل می‌شود، اما راه سرایت هپاتیت، خون و ترشحات خونی است. شاخص‌ترین راه ابتلای کووید ۱۹ هم، مواجهه تنفسی است اگرچه ممکن است بیماری از راه‌های دیگری هم قابل انتقال باشد. پرستاری که وظیفه مراقبت از یک بیمار کرونایی را بر عهده دارد، در بالین بیماری خدمت می‌کند که هر نفسش ممکن است آلوده به میلیون‌ها ویروس باشد. بنابراین پرستار آسیب‌پذیرترین فرد در تیم درمان محسوب می‌شود. به همین دلیل هم بیشترین تعداد شهدای سلامت در ایام شیوع کرونا، پرستاران بودند و علاوه بر اینکه تقریبا تمام همکاران پرستار، حداقل یک بار به کرونا مبتلا شده‌اند، پرستارانی هستند که با وجود بهبودی، هنوز از عوارض بیماری رنج می‌کشند.»

آسیبی که امروز بسیاری از پرستاران بهبودیافته از کرونا را رنج می‌دهد، موسوم به «سندروم پساکرونا» و مجموعه عوارضی است که تا سه ماه بعد از بهبودی از بیماری آغاز شده و حداقل به مدت دو ماه هم ادامه پیدا کند. آنطور که مرتضی ایزدی؛ متخصص عفونی و استاد دانشگاه علوم پزشکی بقیه‌الله اخیرا در یک برنامه تلویزیونی مطرح کرده، خاصیت ویروس کووید ۱۹ این بوده که بعد از ورود به بدن بیمار، تغییرات بلندمدت در سطح سلولی ایجاد کند.

ایزدی می‌گوید: «هیچ فرقی نمی‌کند که شما به کرونای خفیف یا شدید مبتلا باشید. معمولا افراد بالای ۴۰ سال، زنان، مبتلایان بیماری‌های مزمن و اختلالات ایمنی یا تنفسی و همچنین افراد چاق، بیش از سایرین در معرض خطر سندروم پساکرونا قرار دارند حتی اگر به کرونای خفیف مبتلا شده باشند. کودکی که گرفتار عوارض سندروم پسا کووید می‌شود، تا سه برابر بیش از سایر همسالانش دچار اختلال رشد و تکامل خواهد شد. فرد بزرگسالی که گرفتار عوارض سندروم پسا کووید می‌شود، تا ماه‌ها بعد در معرض خطر بالای سکته مغزی و سکته قلبی و آریتمی خواهد بود و بنابراین، شاید دلیل مرگ ناگهانی بسیاری از جوانان که هیچ سابقه بیماری قلبی یا گرفتگی عروق نداشتند هم، ابتلا به سندروم پساکووید باشد. تمام اعضای بدن تحت‌تاثیر سندروم پسا کووید قرار می‌گیرد اگرچه علایم و عوارض، از هر فرد با فرد دیگر متفاوت است، اما نتایج تحقیقات نشان داده که اگر افراد در زمان ابتلا به کرونا، به موقع و به سرعت تحت درمان با دارو‌های موثر و مهار‌کننده ویروس قرار بگیرند، خطر ابتلا به سندروم پسا کرونا برای این افراد به‌شدت کاهش می‌یابد، اما به هر حال، ابتلا به کرونا، به سیستم ایمنی بدن آسیب فراوان خواهد زد.»

اولین قرعه به نام «نرجس» افتاد

امروز با یک جست‌وجو در اینترنت، عکس‌های فراوانی می‌توان پیدا کرد از پرستارانی که در ساعات کار و مراقبت از بیمار با همان لباس‌های محافظ و گان و ماسک‌های یکسره‌ای که جز چشم‌ها، باقی صورتشان را پوشانده، از شدت خستگی روی نیمکتی به خواب رفته‌اند. اولین پرستاری که در ایران قربانی کرونا شد، نرجس خانعلی‌زاده بود؛ پرستار ۲۴ ساله بیمارستان میلاد لاهیجان که اولین تجربه‌های پرستاری را در بیمارستان امام تهران و کانون بستری مبتلایان عفونی یاد گرفته بود. زمان بروز علایم تا فوت نرجس، فقط ۲ روز طول کشید. پرستاران بیمارستان میلاد، بعد از فوت نرجس گفتند و نوشتند: «۴ اسفند ۱۳۹۸، در حین رسیدگی به بیماران در محل کار خود از حال رفت و به زمین افتاد. به دلیل عوارض ریوی و تنگی نفس در بخش مراقبت‌های ویژه بیمارستان بستری شد. بعدازظهر ۶ اسفند ۱۳۹۸ در بیمارستان میلاد لاهیجان درگذشت.»

بعد از فوت نرجس، متن آخرین نوشته‌اش در صفحه اینستاگرام هم منتشر شد: «.. اورژانس بیمارستان امام خمینی. جایی که از کسی که تحمل دیدن دررفتگی رو نداشت، آدمی رو ساخت که بهترین بیمار براش بیماری بود که دررفتگی داشت. جایی که دیگه نمی‌ترسیدم با مریض HIV و سل و هپاتیت سر و کار داشته باشم. شاید باورتون نشه، ولی دیگه از مرده و مردن هم نمی‌ترسم.»

بعد از فوت این پرستار جوان، بخش اورژانس بیمارستان میلاد لاهیجان، به نام «نرجس خانعلی‌زاده» نامگذاری شد و مجسمه یادبودش را در زادگاهش – میدان «کلاچای» – نصب کردند …

شریفی مقدم تایید می‌کند که سنگینی حجم کار پرستاران و تضعیف جسمی و روحی، می‌تواند یکی از عوامل ابتلا به کرونا باشد و می‌گوید: «در پیک‌های شیوع کرونا در ایران و به خصوص در موج‌های اول و دوم، علاوه بر اینکه با کمبود تجهیزات و امکانات مواجه بودیم، پرستار حتی فرصت تعویض ماسک و گان و دستکش برای هر بیمار جدید را نداشت، چون به جای اینکه مسوول مراقبت از دو مبتلای کرونا باشد، باید به ۱۰ بیمار رسیدگی می‌کرد. تعداد ناکافی پرستار در آن موج‌ها، یکی از دلایل مهم آمار بالای ابتلا و سرعت انتقال ویروس بود. حتما به یاد دارید که اگر در خیابان، فردی با علایم سرفه و عطسه و تنگی نفس می‌دیدید، از او فاصله می‌گرفتید. در تمام مراکز دولتی و خصوصی، حفاظ‌هایی برای رعایت فاصله نصب شده بود تا مردم کمترین مواجهه را با عامل بیماری‌زا داشته باشند، اما در بیمارستان، کدام پرستار می‌تواند از بیمار کرونایی فاصله بگیرد آن هم در حالی که هر ویروس، یک سفیر مرگ است؟ بیمارستان‌های ما در پیک‌های شیوع کرونا، جبهه جنگی بود که هر ویروس از یک گلوله مرگبارتر بود. استرس مواجهه با ویروس و ترس از ابتلا، فشار روانی سنگینی بر پرستاران ما تحمیل کرد که تا امروز عوارض این ترس هنوز باقی است.»

کرونا هنوز هست و هنوز قربانی می‌گیرد

علی‌اکبر حقدوست؛ اپیدمیولوژیست در تحلیل وضعیت امروز شیوع کرونا در جهان با توجه به آمار جدید ابتلا می‌گوید: «شدت بیماری‌زایی ویروس کرونا مثل سنگی است که درون استخر می‌افتد و در ابتدا، موج‌های بزرگی ایجاد می‌کند، اما به تدریج، موج‌ها کوچک‌تر می‌شوند. موج‌های کرونا هم از این جنس است که قطع نخواهد شد تا زمانی که این ویروس در جامعه بشری ماندگار شود و از وضعیت اپیدمیک بیرون بیاید. برخی ویروس‌ها مثل ویروس آنفلوآنزا موج‌های کمتری دارند ولی ویروس کووید ۱۹ از ویروس‌های مقاوم بوده و به مدت ۴ سال موج ایجاد کرده و شاید تا یک یا دو سال آینده هم امواج دیگری اگرچه با شدت بسیار کمتر شاهد باشیم تا اینکه ویروس به شرایط ماندگاری برسد. وضعیت فعلی ویروس ایجاب می‌کند که در تمام کشور‌ها و از جمله ایران، هر از گاهی شاهد افزایش جزیی تعداد مبتلایان باشیم و البته شدت بیماری‌زایی ویروس نسبت به موج‌های اول و به خصوص، مرگباری ویروس بسیار کاهش پیدا کرده است.»

شریفی مقدم هم می‌گوید که با توجه به شرایط امروز و به دلیل ضعیف شدن ویروس کووید ۱۹ و آمار بالای واکسیناسیون، خطری جمعیت عمومی را تهدید نمی‌کند و می‌افزاید: «قدرت بیماری‌زایی ویروس نسبت به پیک‌های اول و دوم و سوم و چهارم به‌شدت کاهش پیدا کرده، اما پرستاران به عنوان بخشی که وظیفه مراقبت مستقیم از بیماران بستری در بیمارستان‌ها را بر عهده دارند، حتی در این شرایط نسبت به جمعیت عمومی در معرض خطرند و حتی تعداد مبتلایان در جامعه پرستاری، بیش از آمار ابتلا در جمعیت عمومی خواهد بود اگرچه امروز ابتلای کرونا، از نوع بسیار خفیف است و از احتمال مرگ هم به‌شدت کاسته شده است. البته تا امروز گزارش جدیدی از ابتلای گسترده و نگران‌کننده پرستاران به کرونا نداریم، چون گزارش‌دهی ابتلا و فوت و حتی آمارگیری تجمیعی هم نسبت به گذشته کمرنگ شده است.»